Prusowie we współczesnych mitach narodowych
Tam, gdzie krzewią się legendy i spekulacje, rośnie gotowość wykorzystywania dziejowych wydarzeń do interpretacji o podłożu politycznym, religijnym lub narodowym. W przypadku Prusów fakt ten dobrze ilustruje szereg przykładów, które można znaleźć w niemieckich, litewskich, polskich i rosyjskich podręcznikach szkolnych. W litewskich podręcznikach do historii chętnie zaliczano Prusów do własnych narodowych przodków, opisując ich jako „silne liczebnie i odważne plemię litewskie“. Natomiast opis plemion pruskich w niemieckich podręcznikach historii był bardziej niewyraźny i ograniczał się jedynie do podboju ziem pruskich przez Krzyżaków oraz osadnictwa niemieckiego w okresie średniowiecza. W tle zaciętego oporu Prusów czyny zdobywców wydawały się tym bardziej bohaterskie. Osobna historia Prusów prawie wcale nie była przedmiotem dyskusji. Jedynie w podręcznikach epoki nazistowskiej podkreślano niekiedy wpływ kulturowy Germanów i Wikingów, który miał rzekomo oddziaływać na plemiona pruskie.
Chrystianizacja Prusów to kolejne zagadnienie podlegające częstym interpretacjom głównie w polskich, ale i w nowszych rosyjskich podręczników do historii, które obszernie rozwodzą się nad misją i męczeńską śmiercią świętych Wojciecha i Brunona z Querfurtu. Prusowie pokazani są tutaj przede wszystkim jako stawiający opór: Wobec ich zaciętego oporu czyny misjonarzy błyszczą tym jaśniej.
Co tak naprawdę wiemy dziś o Prusach?
Olsztyński historyk Grzegorz Białuński jest wybitnym znawcą Prusów i ich dziejów. Opierając się o istniejące rozproszone źródła pisemne oraz badania archeologiczne w ten sposób podsumowuje on aktualny stan wiedzy [1]: Prusowie (lub Prusai, nazwa własna prawdopodobnie: Pruzzi) byli grupą etniczną z grupy języków bałtyjskich pokrewną dzisiejszym Litwinom i Łotyszom. Nie utworzyli własnego państwa, pozostając jedynie w dość luźnym związku obejmującym tereny Pomezanii, Pogezanii, Warmii, Sambii, Barcji, Sasinii, Galindii, Natangii, Nadrowii, Skalowii i Jaćwieży/Sudowii. Poszczególne terytoria składały się z kolei z pomniejszych terenów, tzw. małych ziem (pulka), dysponujących dużą samodzielnością. Decydującą rolę polityczną odgrywał wiec, czyli zgromadzenie wszystkich wolnych i dorosłych mężczyzn. Rolę kierowniczą pełnili wodzowie zwani kona gis („król“). W okresach wojen ich rola wprawdzie wzrastała, nie doszło jednak do utworzenia systemu władzy. Prusowie żyli z uprawy roli i hodowli, ponadto zajmowali się rybołówstwem i pszczelarstwem. Należy przyjąć, że nie doszło do usamodzielnienia i rozwoju rzemiosła. Handel rozwijał się na dużą skalę jedynie w wyznaczonych miejscach, na rynkach i w portach położonych na dogodnych szlakach komunikacyjnych.
Odnośnie wyobrażeń religijnych Prusów badania wykazały istnienie przypuszczalnie religii pierwotnej (kult przyrody, kult przodków) lub też rozbudowanego politeizmu. Nadzór nad kultem w świętych miejscach – gajach, źródłach – leżał w gestii kapłanów (kriwe). Imiona pruskich bóstw znane nam są częściowo dopiero ze źródeł nowożytnych, wśród nich m.in.: bóstwo stworzenia i urodzaju Curche, bóg burzy i grzmotów Perkunis, bóg wody Potrimpus i bóg śmierci Patollus. Ważną rolę odgrywały również wróżby i ofiary, także z ludzi.
Prusowie szybko stali się celem dla silniejszych i lepiej zorganizowanych sąsiadów: Polski, Rusi i Wikingów. Dokumenty potwierdzają wychodzące od tych sąsiadów najazdy i podboje już od X w. Wikingowie założyli na ziemiach pruskich stałe osady handlowe: faktorie wikińskie Truso i Wiskiaty. Wkrótce rozpoczęło się nawracanie Prusów na chrześcijaństwo. Pierwsze misje chrystianizacyjne św. Wojciecha z Pragi w 997 r. i św. Brunona z Querfurtu w 1009 r. wspierał polski książę Bolesław Chrobry. Obie misje zakończyły się fiaskiem i męczeńską śmiercią obu misjonarzy. Dopiero w XII w. odnotowuje się odwetowe wyprawy łupieskie Prusów.
Schyłek grupy etnicznej
Polskie państwo Piastów było szczególnie zainteresowane podbojem ziem pruskich, podczas gdy książęta Rusi napadali jedynie na położoną najdalej na wschód Jaćwież. Próby podboju, dokonywane przez polskich książąt Bolesława Krzywoustego, Bolesława Kędzierzawego i Kazimierza Sprawiedliwego, zakończyły się porażką. Powodem było rozbicie dzielnicowe państwa polskiego i zacięty opór Prusów. Sytuacja uległa zmianie po sprowadzeniu zakonu krzyżackiego przez Konrada Mazowieckiego ok. 1226 r. Podbój ziem pruskich przebiegał gwałtownie i spowodował wiele ofiar wśród ludności tubylczej. Prusowie przetrwali go jednak, jeszcze w XV w. stanowili większość mieszkańców państwa krzyżackiego.
Ich wyparcie rozpoczęło się stopniowo i było rezultatem osadnictwa z udziałem ludności niemieckiej, polskiej i litewskiej. Ostatnim etapem tego procesu był zanik języka staropruskiego u schyłku XVII w.
[1] Grzegorz Białuński: Pruzzen, w: Stephanie Zloch, Izabela Lewandowska (red.): Das ,Pruzzenland‘ als geteilte Erinnerungsregion. Konstruktion und Repräsentation eines europäischen Geschichtsraums in Deutschland, Polen, Litauen und Russland seit 1900 [Schriftenreihe des Georg-Eckert-Instituts – Leibniz-Instituts für internationale Schulbuchforschung, t. 135], Göttingen 2014, s. 115 - 146.