Istnieje w Europie region, do którego odnosi się wiele nazw:  

Niemcy mówią o nim „Prusy Wschodnie“ (Ostpreußen), dla Polaków to „Warmia i Mazury“, dla Litwinów „Kłajpeda“ (Klaipėdos kraštas) lub „Mała Litwa“ (Mažoji Lietuva), zaś Rosjanie nazywają go „Obwodem Kaliningradzkim“ (Oblast‘ Kaliningrad). Kryje się za tymi nazwami zawsze to samo? Zapytajmy inaczej: Czy pojedyncze określenia składają się tak naprawdę w jedna całość: wspólny region?

Region – co to takiego?

Region, w rozumieniu dzisiejszym, nie posiada stałych granic z drutami kolczastymi i przejściami granicznymi, nie posiada własnej waluty ani też własnej armii, czyli tych wszystkich atrybutów, które w życiu codziennym kojarzą nam się z państwami suwerennymi. Region to obszar istniejący przede wszystkim w wyobraźni. Zasięg regionu podlega zmianom i nie jest równoznaczny z granicami państwa, z którymi nie musi się pokrywać. Można czuć się przynależnym do jednego regionu i jednocześnie do innych, np. do regionu byłego miejsca zamieszkania, gdzie zapewne żyją jeszcze rodzina i przyjaciele, lub do regionu urlopowego z tytułu posiadania tam drugiego mieszkania, czy też czuć się jako fan związanym z dalej położonym regionem, do którego należy ulubiony klub piłkarski.

Tak Niemcy, jak Polacy, Rosjanie i Litwini mieli z ziemiami pruskimi po II wojnie światowej sporo kłopotów. Efektem nowo wytyczonych granic między państwami i prawie całkowitej „wymiany“ ludności przeważało u Niemców poczucie straty, podczas gdy nowo osiedleni Polacy, Litwini i Rosjanie, ale i Ukraińcy i inne grupy ludnościowe czuli się „obco“ w nieznanym sobie otoczeniu. Najbardziej dobitny jest tu przykład Związku Radzieckiego: Nazwa północnej części regionu została zmieniona na „Obwód Kalinigradzki“, bowiem racji bytu miało nie mieć nic, co przypominałoby o przeszłości, którą od wieków tworzyli w dużej części Niemcy. Polacy, Litwini i Rosjanie z czasem zadomowili się w regionie, a Niemcom wolno było po rozpadzie bloku wschodniego w 1989/91 r. znów odwiedzać go tak często, jak tylko chcieli. Nie dziwi więc fakt, że ostatnio Polacy i Rosjanie częściej mówią o „Prusach Wschodnich“ (Vostočnaja Prussija), a Niemcy o „Mazurach“ (Masuren), chociaż kojarzą z tymi nazwami różne wyobrażenia o historycznej przeszłości, atrakcyjności krajobrazu czy wybitnych osobistościach regionu. Stan ten bardzo trafnie określa nazwa „regionu podzielonych wspomnień“. „Podzielony“ ma dwojakie znaczenie: jako wytyczanie granic, które dzielą (por. ang.: divided) i jako wspólne doświadczenia, które łączą (ang.: shared).

Dlaczego region u nas nosi nazwę „ziem pruskich“?

Jak widać nie jest łatwo znaleźć nazwę, która uwzględniałaby na równi tak niemiecką, polską, litewską, jak i rosyjską perspektywę. Wybraliśmy dlatego świadomie określenie, które odnosząc się do średniowiecznej wymarłej już grupy ludnościowej bałtyckich Prusów stanowi jakby przekrój poprzeczny pod względem językowym wszystkich wymienionych nazw. Ten wybór pozwala na zachowanie dystansu do częściowo burzliwych dyskusji toczonych wokół kwestii, do kogo właściwie region powinien należeć, jakie miały miejsce w wiekach XIX i XX w okresie rozwoju nacjonalizmu.

Co i kiedy wydarzyło się na ziemiach pruskich?

Poniższe kalendarium umożliwia wstępne rozeznanie w dziejach ziem pruskich. Uwaga skupia się głównie na wydarzeniach politycznych. Przemiany kulturowe i strukturalne są ujęte w dziesięciu wybranych wątkach tematycznych.

Średniowiecze

IX w.  

Założenie pruskiej osady handlowej Truso

997 r.                         

Misja Świętego Wojciecha na ziemiach pruskich

1226 r.

Polski książę Konrad Mazowiecki wzywa zakon krzyżacki w celu zaprowadzenia stałego pokoju wśród „pogan“ na ziemiach pruskich; za rycerzami zakonnymi podążają wkrótce osadnicy rolni z Europy Środkowej i Zachodniej  

1309 r.                       

Zamek w Malborku staje się siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego

XIV w.           

Polskojęzyczni osadnicy z Mazowsza i Pomorza przybywają na ziemie pruskie; w krótkim czasie przyjęto nazywać ich Mazurami

1410 r.

Bitwa pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgiris między zakonem krzyżackim, a połączonym wojskiem polsko-litewskim, zakończona klęską Krzyżaków

1440 r.           

Powstaje Związek Pruski łączący rycerstwo i mieszczan ziem pruskich w walce z zakonem krzyżackim

1454-1466 r.  

Wojna trzynastoletnia

1466 r.

Pokój toruński: Królestwo Polskie uzyskuje arcybiskupstwo warmińskie oraz zachodnią częśćziem pruskich z Gdańskiem, Toruniem i Elblągiem (Prusy Królewskie), pozostałe ziemie pruskie zostają w rękach zakonu krzyżackiego, który zobowiązuje się do złożenia królowi polskiemu hołdu lennego i do udzielania pomocy zbrojnej na wypadek wojny

Okres wczesnonowożytny

1525 r.

Sekularyzacja Zakonu i przekształcenie państwa krzyżackiego w świeckie Księstwo Prus (Prusy Książęce) jako lenno Polski; książę Albrecht Hohenzollern składa w Krakowie hołd lenny królowi Polski (hołd pruski)

1544 r.

Powstaje uniwersytet w Królewcu, na którym przez kolejne stulecia studiuje wielu Polaków i Litwinów

1564/65 r.      

Kontrreformacja: kardynał Stanisław Hozjusz zakłada w Braniewie kolegium jezuitów

1618 r.

Elektorzy brandenburscy przejmują Prusy Książęce i dziedziczny tytuł książąt Prus 

1618-1648 r.  

Wojna trzydziestoletnia; wojska szwedzkie okupują tymczasowo częśćziem pruskich u wybrzeży Bałtyku (1629-1635)

1654-1660 r.  

II wojna północna pomiędzySzwecją, a Rzeczpospolitą Oboja Narodów, w której brały także częściowo udział Brandenburgia, Dania i Siedmiogród

1657 r.

Traktat w Welawie (jeden z dwóch zawartych w 1657 r. porozumień pod wspólną nazwą: traktaty welawsko-bydgoskie): Elektor brandenburski zostaje uwolniony od powinności lennych wobec Polski, uzyskując pełną suwerenność w Prusach Książęcych 

1678 r.                       

Ponowny najazd wojsk szwedzkich na ziemie pruskie

1701 r.

Koronacja elektora pruskiego Fryderyka III Hohenzollerna w Królewcu na króla pruskiego Fryderyka I (utworzenie Królestwa Prus)

Początek XVIII w.     

Na wyludnione w wyniku zniszczeń wojennych, klęsk nieurodzaju, wielkiej epidemii i głodu północne tereny ziem pruskich przybywają nowi osadnicy z Litwy, Mazur i Salzburga (uchodźcy religijni)

1756-1763 r.              

Wojna siedmioletnia: wojska rosyjskie wkraczają na ziemie pruskie

1772 r. I

rozbiór Polski: Prusy uzyskują Warmię i należące dotąd do Polski Prusy Królewskie; w miejsce ziem pruskich upowszechnia się nazwa Prusy Wschodnie

1793 r. II

rozbiór Polski: Gdańsk i Toruń zostają przyłączone do Królestwa Prus

1795 r. III

rozbiór Polski: niepodległe państwo polskie przestaje istnieć

Wiek XIX

1806/07 r.      

Napoleon podbija znaczną część Europy i maszeruje na wschód – bitwy pod Frydlandem i Pruską Iławą; dwór króla pruskiego ucieka do Kłajpedy

1807 r.

Pokój w Tylży między Napoleonem i carem Aleksandrem I: podział sfer wpływów i nowy porządek polityczny w Europie

1830/31 r.      

Powstanie listopadowe w Królestwie Polskim, próby powstańcze na Litwie, Białorusi, Ukrainie i Wołyniu; wojna polsko-rosyjska

1848 r.                       

Rewolucje w krajach Europy Środkowej

Lata 50.         

Budowa pierwszej linii kolejowej na ziemiach pruskich (Pruska Kolej Wschodnia)

1863 r.

Powstanie styczniowe w Królestwie Polskim, na Litwie i Białorusi, częściowo na Ukrainie

1877 r.                       

Pierwsza pielgrzymka do Gietrzwałdu

Wiek XX

1914/15 r.      

I wojna światowa: walki pomiędzy armią niemiecką i rosyjską, bitwa pod Tannenbergiem (sierpień 1914) i (II) bitwa nad jeziorami mazurskimi (luty 1915) na terenie ziem pruskich

1918 r.

Koniec I wojny światowej: odzyskanie niepodległości przez Litwę i Polskę

1919 r.

Traktat wersalski – traktat pokojowy, który przypieczętowuje zakończenie I wojny światowej: Na skutek uzyskania przez Polskę dostępu do morza w rejonie Gdańska niemiecka prowincja Prusy Wschodnie staje się eksklawą Niemiec

1920 r.

Plebiscyt w południowej części ziem pruskich w sprawie przynależności tych terenów do Niemiec lub do Polski; opowiedzenie się za przynależnością do Niemiec; Okręg Kłajpedy dostaje się pod administrację Ligi Narodów i ochronę armii francuskiej   

1923 r.

Litwa anektuje Okręg Kłajpedy  

1939 r. 22

marca Niemcy anektują Okręg Kłajpedy 

1939 r. 1

września: Napad Niemiec na Polskę daje początek II wojny światowej

1941 r. 22

czerwca: Najazd Niemiec na ZSRR

1944 r.

Rozpoczynają się ucieczki ludności niemieckiej z ziem pruskich

1945 r.

Traktat w Jałcie ustala nowy porządek terytorialny po II wojnie światowej – podział ziem pruskich: część południowa przypada Polsce, część północna - Rosyjskiej FSRR, a Okręg Kłajpedy - Litewskiej SRR; najazd Armii Czerwonej na Królewiec; deklaracja poczdamska: ucieczki i wypędzenia ludności niemieckiej uzupełniają teraz akcje wysiedleńcze organizowane przez Polskę i ZSRR

Lata 50.         

Pierwsza fala wyjazdów „późnych przesiedleńców“ z Warmii i Mazur najpierw do NRD, potem głównie do Republiki Federalnej Niemiec

1970 r.

Grudzień: protesty polskich stoczniowców przeciw władzy komunistycznej głównie w Gdyni, Szczecinie, Gdańsku i Elblągu    

Lata 70.         

Początek drugiej fali wyjazdów „późnych przesiedleńców“ z Warmii i Mazur do Republiki Federalnej Niemiec

Czasy najnowsze

1989 r.                       

Przełom polityczny w Polsce

1991 r.

Rozpad ZSRR, faktyczna niepodległość Litwy, założenie uniwersytetu w Kłajpedzie

1998 r.

Reforma administracyjna w Polsce: utworzenie województwa warmińsko-mazurskiego

1999 r.

Powstaje Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

2004 r.

Wejście Polski i Litwy do Unii Europejskiej, Okręg Kłajpedy staje się rosyjską eksklawą w obrębie UE   

2005 r.

750. rocznica istnienia Kalinigradu/Królewca