Struktura społeczna Europy feudalnej (niem.: „Alteuropa“) przedstawiana jest zazwyczaj statycznie: chłopi, szlachta i rzemieślnicy tworzyli własne stany, przekazując swój status społeczny również dzieciom. A może jednak istniała jakaś szansa społecznego awansu? Książę Albrecht Hohenzollern sformułował w swoim testamencie politycznym z 1567 r. ideę „awansu społecznego dzięki nauce“, co zważywszy, że brał pod uwagę również „nie-niemieckich Prusów“, brzmi bardzo nowocześnie.
Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin, XX. HA, Historisches StA Königsberg, Schieblade LXIX 2.
Nadto jest ziemia pruska w rozlicznych miejscach zamieszkała i zasiedlona przez nie-niemieckich Prusów, aliści trudno jest dziś o kaznodzieję, który swą powinność w nie-niemieckim, znaczy pruskim, języku mógłby czynić, tylko urząd swój z pomocą tłumaczy (tolken) sprawować musi, a rzecz to jest przecie trudna, kłopotliwa, niebezpieczna i szkodliwa. Brak ten podług nas stąd się bierze, że Prusowie dzieci swoich do szkół posyłać nie mogą, bowiem żaden z panów feudalnych, którym jako chłopi pańszczyźniani służą, tym się nie frasuje i zaradzić temu nie zamyśla. Jest tedy wolą Naszą wielki brak ten usunąć i szkodzie zaradzić. Przeto w całej łaskawości i miłości, jakimi ziemie te obdarzamy, mocą danej nam książęcej władzy zarządzamy, że wszyscy Prusowie, co to mieszkają w księstwie naszym, naszych majątkach, folwarkach i miastach, zwolnieni mają być z poddaństwa i uwłaszczeni, wszelako nie na tych samych prawach, a to: Ci spośród nich, którzy nauki rozpoczynają, a potem w kościołach, szkołach albo innych świeckich instytucyjach urzędy sprawują, niech tak osobiście, jak i z całym swoim mieniem wolnymi będą i pozostaną. Inni zaś, co to ani uczą się pilnie, ani dla ogólności w żaden użyteczny sposób się nie przyczyniają, wolność osobistą posiadać jeno mają.
Przypisy: tolken = tłumacz
Jednak w XVI w. uwłaszczenie chłopów na ziemiach pruskich nie zostało jeszcze wprowadzone w życie.
źródło: Testament Herzog Albrechts von 1567, w: Almut Bues, Igor Kąkolewski (Red.): Die Testamente Herzog Albrechts von Preußen aus den sechziger Jahren des 16. Jahrhunderts [Deutsches Historisches Institut Warschau, Quellen und Studien, t. 9], Wiesbaden 1999, s. 198-199.